Της Σώτης Τριανταφύλλου
Η ανάγνωση της Κλωντ Μοσσέ, εκτός του ότι είναι πάντοτε συναρπαστική, αποσαφηνίζει, κάνοντας λόγο για την αρχαιότητα, τα ζητήματα του σύγχρονου κόσμου. Η ταυτότητά μας, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά μας, οι επιτυχίες και οι αποτυχίες μας οφείλονται άραγε στην τόσο μακρινή ιστορία; Έχουμε κληρονομήσει, παρά την ιστορική ασυνέχεια, τις ρήξεις, τις αναταραχές, όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που αποτέλεσαν το μεγαλείο και την παρακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας; Η αφήγηση της Κλωντ Μοσσέ –σε ολόκληρο το έργο της– αναπαριστά έναν χαμένο κόσμο που ταξιδεύει μέσα μας.
Όπως γράφει η Κλωντ Μοσσέ, το πιο ενδιαφέρον μάθημα της αθηναϊκής εμπειρίας είναι αυτό που επιβεβαιώνουν οι νόμοι και τα ψηφίσματα που έφτασαν ως εμάς: αν η πλειοψηφία έπαιρνε μια απόφαση, γινόταν αμέσως δεκτή σαν να απέρρεε από ομοφωνία της εκκλησίας του δήμου. Πρόκειται για ένα μάθημα που θα έπρεπε ίσως να σκεφτούν οι σημερινοί πολιτικοί ως προς τη δυνατότητα να βρούμε, βάσει του αθηναϊκού μοντέλου, λύσεις για τις παρεκτροπές της σύγχρονης δημοκρατίας – χωρίς, όπως προανέφερα, να το καθαγιάσουμε. Μπορούμε άραγε να φτάσουμε σε μια κατάσταση παρόμοια μ’ εκείνη που είχε επιβληθεί στη μικρή μας πόλη επί δύο αιώνες, ενθαρρύνοντας όλους να εκφράζονται πάνω σε όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα; Προς το παρόν κανείς δεν φαίνεται αισιόδοξος. Έχουν προσφερθεί διάφορες λύσεις, λιγότερο ή περισσότερο ουτοπικές – ουτοπικές έτσι κι αλλιώς. Παραθέτω ωστόσο κάτι που γράφει ο Γερμανός ιστορικός Βίλφριντ Νίππελ: «Όσο η δημοκρατία και οι ελλείψεις της πρακτικής της εφαρμογής παραμένουν αντικείμενο συζήτησης σ’ ένα κράτος που δεν αποτελείται από θεούς αλλά από ανθρώπους, η Αθήνα πιθανότατα δεν θα εξαφανιστεί από τη σκέψη». Το ζήτημα είναι να διατηρείται ζωντανή η σκέψη.
Δικαιοσύνη και πολιτική στην Αθήνα της κλασικής εποχής
Η αθηναϊκή δημοκρατία του 4ου αιώνα π.Χ. θεωρείται, συνήθως, ο πρόγονος των σύγχρονων δημοκρατιών. Όμως είναι απαραίτητο να την κρίνουμε στο δικό της χρονικό πλαίσιο και ιστορικό συγκείμενο: η αθηναϊκή δημοκρατία δεν μπορεί να μεταφερθεί στο σήμερα, ούτε να χρησιμεύσει ως πρότυπο. Η χρησιμότητά της σχετίζεται με την αναζήτηση των γνωρισμάτων του δυτικού πολιτισμού, με την κατανόηση της λειτουργίας και της δυσλειτουργίας των σύγχρονων δημοκρατιών, της οικονομίας της αγοράς και του ιμπεριαλισμού. Αυτό που με απασχολεί, διαβάζοντας την Κλωντ Μοσσέ –και άλλους ελληνιστές όπως ο Ζαν-Πιερ Βερνάν και ο Πιερ Βιντάλ-Νακέ– είναι ποια συμπεράσματα μπορεί να βγάλει ένας σημερινός ιστορικός από την ιδιομορφία της εμπειρίας της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Η χρήση της αρχαιότητας
Η αθηναϊκή δημοκρατία δεν μπορεί να μεταφερθεί στο σήμερα, ούτε να χρησιμεύσει ως πρότυπο
Νομίζω καταρχήν ότι είναι πιο αναγκαίο από ποτέ να εκτιμήσουμε τι μας χωρίζει από την αθηναϊκή δημοκρατία: δεν είναι μόνο η δουλεία –αυτό εξυπακούεται– αλλά και η φύση της κοινωνίας, των συναλλαγών, η θέση του πολέμου, της θρησκείας, των γυναικών. Είναι απαραίτητο να διαβάσουμε τους αρχαίους συγγραφείς επανατοποθετώντας τους στον δικό τους κόσμο, αποφεύγοντας όχι μόνο να θεωρούμε τον Θουκυδίδη σύγχρονό μας (δεν είναι), αλλά και να παραθέτουμε αποσπάσματα από αρχαία κείμενα τα οποία μπορούν να εξυπηρετήσουν οποιαδήποτε θέση και ιδεολογία. Μέσα από τα ίδια κείμενα, μπορούμε να προβάλλουμε τα αδικήματα της οχλοκρατίας ή να ανακηρύξουμε τον rascal multitude πυλώνα της δημοκρατίας και του πολιτισμού· μπορούμε να επιδοθούμε σε απολογία της αριστοκρατίας ή της τυραννίας. Η χρήση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας κινδυνεύει να αποβεί «σοφιστική», υπό την έννοια ότι στηρίζει οποιαδήποτε πράγμα και το αντίθετό του.
Η χρήση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας κινδυνεύει σήμερα να αποβεί «σοφιστική»
Από την άλλη πλευρά, ορισμένα φαινόμενα δεν φέρουν καμιά αμφισημία: για παράδειγμα, είναι αυτονόητος ο καταστροφικός ρόλος των δημαγωγών που κολάκευαν τον όχλο ο οποίος ήταν, χρονίως, άπληστος, αχάριστος και ευμετάβλητος. Όπως συμβαίνει και σήμερα, ο «λαός» ενδιαφερόταν μόνο για τα υλικά οφέλη, περιφρονώντας τα συμφέροντα του «δήμου». Με βάση τα ίδια γεγονότα, μπορούμε να διακρίνουμε έναν λαμπρό 5ο αιώνα και έναν ξεπεσμένο 4ο αιώνα ή αντιστρόφως, να επικροτήσουμε τη «ριζοσπαστική» δημοκρατία του 5ου αιώνα ή τη «νομιμόφρονα» δημοκρατία του 4ου αιώνα. Υπάρχει πλήθος αντιφατικών εικόνων που επιτρέπουν να δικαιολογήσουμε την εξύμνηση ή την απόρριψη της λαϊκής ηγεμονίας.
Το ζήτημα δεν είναι να πάψουμε να ενδιαφερόμαστε για το πολίτευμα που επινόησαν οι Αθηναίοι – άλλωστε, στην Ελλάδα δεν ενδιαφερόμαστε αρκετά: κεντρική θέση στην παράδοσή μας έχουν οι λαϊκοί αγώνες – ακόμα και το χρονικό της αρχαιότητας αντιμετωπίζεται με μαρξιστικά υλικά. Το ζήτημα είναι να καταλάβουμε πώς φτάσαμε ώς εδώ μέσα από τον κλασικό κόσμο, τον κόσμο όπως διαμορφώθηκε μετά τις κατακτήσεις του Αλέξανδρου, τον ρωμαϊκό πολιτισμό, το Βυζάντιο και ούτω καθεξής. Αναμφισβήτητα, η αθηναϊκή δημοκρατία επέτρεψε για δύο περίπου αιώνες να αναπτυχθεί το θέατρο, η επιστήμη της ιστορίας, η φιλοσοφία, οι τέχνες που προκαλούν ακόμα τον θαυμασμό. Αυτό το σύστημα που στηριζόταν στην ισότητα των μελών της «κοινωνίας των πολιτών» (μια πρώιμη μορφή civil society) λειτούργησε χωρίς πραγματικές αβαρίες παρά τις κοινωνικές ανισότητες.
Όπως γράφει η Κλωντ Μοσσέ, το πιο ενδιαφέρον μάθημα της αθηναϊκής εμπειρίας είναι αυτό που επιβεβαιώνουν οι νόμοι και τα ψηφίσματα που έφτασαν ως εμάς: αν η πλειοψηφία έπαιρνε μια απόφαση, γινόταν αμέσως δεκτή σαν να απέρρεε από ομοφωνία της εκκλησίας του δήμου. Πρόκειται για ένα μάθημα που θα έπρεπε ίσως να σκεφτούν οι σημερινοί πολιτικοί ως προς τη δυνατότητα να βρούμε, βάσει του αθηναϊκού μοντέλου, λύσεις για τις παρεκτροπές της σύγχρονης δημοκρατίας – χωρίς, όπως προανέφερα, να το καθαγιάσουμε. Μπορούμε άραγε να φτάσουμε σε μια κατάσταση παρόμοια μ’ εκείνη που είχε επιβληθεί στη μικρή μας πόλη επί δύο αιώνες, ενθαρρύνοντας όλους να εκφράζονται πάνω σε όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα; Προς το παρόν κανείς δεν φαίνεται αισιόδοξος. Έχουν προσφερθεί διάφορες λύσεις, λιγότερο ή περισσότερο ουτοπικές – ουτοπικές έτσι κι αλλιώς. Παραθέτω ωστόσο κάτι που γράφει ο Γερμανός ιστορικός Βίλφριντ Νίππελ: «Όσο η δημοκρατία και οι ελλείψεις της πρακτικής της εφαρμογής παραμένουν αντικείμενο συζήτησης σ’ ένα κράτος που δεν αποτελείται από θεούς αλλά από ανθρώπους, η Αθήνα πιθανότατα δεν θα εξαφανιστεί από τη σκέψη». Το ζήτημα είναι να διατηρείται ζωντανή η σκέψη.
Tα μεγάλα διλήμματα της ιστορίας
Μ’ αυτό το βιβλίο της Κλωντ Μοσσέ γύρω από τη δικαιοσύνη στην αθηναϊκή δημοκρατία γίνονται κατανοητές οι αρχές του ποινικού μας συστήματος – το πώς η λαϊκή κυριαρχία δεν έδωσε τη θέση της στην κυριαρχία των νόμων, ούτε τα δικαστήρια είχαν υπό τον απόλυτο έλεγχό τους τις πολιτικές αποφάσεις. Μέσα από την ιστορία αυτού του ποινικού συστήματος επιτυγχάνουμε, όσο μπορούμε, αυτό που προανέφερα και που μου φαίνεται ανεκτίμητο: ερχόμαστε σε επαφή με τα μεγάλα διλήμματα της ιστορίας – και με τα γεγονότα που δίνουν την απατηλή εντύπωση ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Ήταν λοιπόν οι Αθηναίοι «αχάριστοι»; Ήταν «άδικοι»; Ήταν σπάταλοι, ξενόφοβοι, καταχρεωμένοι; Ήταν φθονεροί και μνησίκακοι όπως είναι όλοι οι «λαοί»; Στην ιστορία της αθηναϊκής δικαιοσύνης, ο Περικλής παρουσιάζεται να καταστρέφει το έργο του Σόλωνα αφαιρώντας από τον Άρειο Πάγο τις εξουσίες του και δίνοντας την εξουσία της δικαιοσύνης στον λαό. Ο Σωκράτης –όπως και ο Φωκίων– έπεσαν θύματα αυτού του λαού.
Ο Περικλής παρουσιάζεται να καταστρέφει το έργο του Σόλωνα αφαιρώντας από τον Άρειο Πάγο τις εξουσίες του και δίνοντας την εξουσία της δικαιοσύνης στον λαό
Ενδιαφέρουσα μού φαίνεται η πρόσληψη του αθηναϊκού συστήματος στη διάρκεια του γαλλικού Διαφωτισμού. Ο Μοντεσκιέ εγκωμιάζει τον νόμο που αποδίδεται στον Σόλωνα, ο οποίος εξασφάλιζε τη δυνατότητα έφεσης εναντίον κάποιας απόφασης. Αλλά την έφεση, την προόριζε μόνο για τον Άρειο Πάγο: «Ήθελε η υπόθεση να επανεξετάζεται από τον Άρειο Πάγο· αν ο Άρειος Πάγος πίστευε ότι ο κατηγορούμενος αθωώθηκε αδίκως, τον κατηγορούσε πάλι ενώπιον του λαού· αν έκρινε ότι είχε καταδικαστεί αδίκως, σταματούσε την τιμωρία και επανεξέταζε την υπόθεση: ένας σοφός νόμος που υπέβαλλε τον λαό στην επίκριση του αξιώματος που σεβόταν περισσότερο και ταυτοχρόνως στη δική του.» Ο Μοντεσκιέ αναφέρει ως παράδειγμα τον λόγοΠερί στεφάνου του Δημοσθένη και επανέρχεται στο πρόβλημα της λαϊκής δικαιοσύνης για να συμπεράνει ότι «η δικαστική εξουσία δεν πρέπει να παραχωρείται σε μια μόνιμη Γερουσία, αλλά να ασκείται από άτομα προερχόμενα από το σώμα του λαού, όπως στην Αθήνα, σε κάποιες περιόδους του έτους όπως ορίζει ο νόμος, για τον σχηματισμό δικαστηρίου που διαρκεί μόνο όσο απαιτεί η ανάγκη». Και παρακάτω, σημειώνει: «Συμβαίνει συχνά στα λαϊκά κράτη οι κατηγορίες να είναι δημόσιες και να επιτρέπεται στον καθένα να κατηγορήσει όποιον θέλει. Αυτό οδήγησε στη θέσπιση νόμων για την υπεράσπιση της αθωότητας των πολιτών. Στην Αθήνα, ο κατήγορος που δεν συγκέντρωνε υπέρ του το ένα πέμπτο των ψήφων, πλήρωνε πρόστιμο χιλίων δραχμών. Ο Αισχίνης, που είχε κατηγορήσει τον Κτησιφώντα, καταδικάστηκε»[1].
Στα γραπτά των εκπροσώπων του Διαφωτισμού υπάρχει θετική γνώμη για την Αθήνα, αν και όχι για τους θεσμούς της. Αυτό που γοητεύει ανθρώπους σαν τον Βολταίρ, τον Ντιντρό και τον Χόλμπαχ, είναι η ακτινοβολία της εμπορικής, ανεκτικής, «μοντέρνας» πόλης. Και στο λήμμα «Φιλοσοφία» του Φιλοσοφικού Λεξικού, η αθηναϊκή δικαιοσύνη περιγράφεται ως «καθόλου χειρότερη» από εκείνη των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών (εδώ, ας θυμηθούμε ότι στα «σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη» γίνονταν ακόμα δημόσιες εκτελέσεις). Ο Μοντεσκιέ βρίσκει στον Πλούταρχο και στον Ξενοφώντα παραδείγματα που εξαίρουν τη διάθεση των Αθηναίων να αναγνωρίζουν τα σφάλματά τους: όπως τη μεταμέλεια που έδειξαν μετά τη δίκη των στρατηγών των Αργινουσών ή την αναγνώριση του λάθους τους σχετικά με τον Σωκράτη και τον Φωκίωνα. Συναντάμε την ίδια «ανοιχτόμυαλη» παράδοση για την Αθήνα σε ορισμένα άρθρα της Εγκυκλοπαίδειας, ιδίως στο λήμμα «Δημοκρατία» του Ιππότη ντε Ζωκούρ, που προβάλλει τον Σόλωνα και το οποίο επιμένει στους δίκαιους άνδρες που λάμπρυναν την ιστορία της Αθήνας.
Όσο για μας, τους σημερινούς Έλληνες και απρόθυμους αναγνώστες, κρίνουμε το παρελθόν σύμφωνα με τη δικαιοσύνη και το παρόν σύμφωνα με τα συμφέροντά μας.
[1] Περιέργως, ο Μοντεσκιέ επικροτεί τον οστρακισμό –μια μάλλον βίαιη αν και όχι εντελώς αυθαίρετη πρακτική- που όχι μόνον προέβλεπε εξορία για τον κατηγορούμενο αλλά και που «περιέβαλλε με δόξα εκείνον που είχε διατυπώσει την κατηγορία».
* Στην εικονογράφηση ο πίνακας του Jacques-Louis David «Ο θάνατος του Σωκράτη», 1787 (Metropolitan Museum of Art)
Δικαιοσύνη και πολιτική στην Αθήνα της κλασικής εποχής
Εν ονόματι του νόμου
Claude Mossé
Μτφρ: Γ. Νίκας
Επιμέλεια: Χρύσα Σπυροπούλου
Εκδόσεις Παπαδήμας, 2013
Τιμή € 20,00, σελ. 264
______________________
http://www.bookpress.gr/stiles/soti-triantafillou/dikaiosini-kai-politiki
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου